محمد زکریای رازی، پزشک، فیلسوف و شیمی‌دان ‏
زندگی
نام وی محمد و نام پدرش زکریا و کنیه‌اش ابوبکر است. مورخان شرقی در ‏کتاب‌هایشان او را محمد بن زکریای رازی خوانده‌اند، اما اروپائیان و مورخان ‏غربی از او به نام‌های رازس ‏Rhazes=razes‏ و رازی ‏Al-Razi‏ در کتاب‌های ‏خود یاد کرده‌اند. به گفته ابوریحان بیرونی وی در شعبان سال ??? هجری ‏‏(??? میلادی) در ری متولد شده و دوران کودکی و نوجوانی‌ و جوانی‌اش ‏در این شهر گذشت. چنین شهرت دارد که در جوانی عود می‌نواخته و ‏گاهی شعر می‌سروده‌است. بعدها به کار زر گری مشغول شد و پس از آن ‏به کیمیا روی آورد، وی در سنین بالا علم طب را آموخته‌است. بیرونی ‏معتقد است وی در ابتدا به کیمیا اشتغال داشته و پس از آن‌که در این راه ‏چشمش در اثر کار زیاد با مواد تند و تیز بو آسیب دید، برای درمان چشم به ‏پزشکی روی آورد. در کتاب‌های مورخان اسلامی آمده‌است که رازی طب را ‏در بیمارستان‌ بغداد آموخته‌است، در آن زمان بغداد به صورت مرکز بزرگ ‏علمی دوران و جانشین دانشگاه جندی‌شاپور بوده‌است و رازی برای ‏آموختن علم به بغداد سفر کرد و مدتی نا معلوم در آن‌جا اقامت گزید و به ‏تحصیل علم پرداخت و سپس ریاست بیمارستان معتضدی را برعهده ‏گرفت. پس از مرگ معتضد خلیفه عباسی به ری بازگشت و عهده‌دار ‏ریاست بیمارستان ری شد و تا پایان عمر در این شهر به درمان بیماران ‏مشغول بود. در آخر عمر رازی نابینا شد، درباره علت نابینا شدن رازی ‏روایت‌های مختلفی وجود دارد، بیرونی سبب کوری رازی را کار مداوم با ‏مواد شیمیایی چون بخار جیوه می‌داند.‏
رازی در پنجم شعبان ??? هجری (?? اکتبر ??? میلادی) در ری وفات ‏یافته‌است. مکان اصلی آرامگاه رازی نا معلوم است.‏
در مورد تاریخ تولد و مرگ رازی
مهم‌ترین سند تاریخی در باره? تولد و مرگ رازی کتاب «فهرست کتب رازی» ‏نوشته? ابوریحان بیرونی است. در این کتاب تولد رازی در غره? شعبان ??? ‏هجری قمری و درگذشت‌ او در پنجم شعبان ??? هجری قمری ثبت ‏شده‌است. ضمنا «در این رساله صریحاً ابوریحان علاوه بر آنکه تاریخ تولد و ‏وفات رازی را متذکر شده، مدت عمر رازی را به سال قمری شصت و دو ‏سال و پنج روز و به شمسی شصت سال و دو ماه و یک روز بطور دقیق ‏آورده‌است.» [?] اما در منابع مختلف تاریخ‌های متفاوتی در مورد تولد و مرگ ‏رازی آمده‌است. ؛تولد
• حدود ??? هجری قمری[?] ‏
• ‏??? هجری قمری [?] ‏
• ‏??? هجری قمری[?] ‏
• ‏??? هجری قمری، فرهنگ تاریخ و جغرافیا تالیف بویه[?] و در لاروس ‏بزرگ[?] تاریخ تولد رازی ??? میلادی آورده شده‌است.[?] ‏
مرگ ‏
در مورد تاریخ درگذشت رازی نیز اختلاف زیادی وجود دارد در فرهنگ معین ‏پس از ذکر ??? ه.ق نوشته شده‌است:«و به قولی ??? ه.ق.» [?] و در ‏لغت‌نامه? دهخدا نیز پس از ذکر همان ??? ه.ق در مورد درگذشت رازی ‏آمده‌است:«زرکلی از ابن‌الندیم و مولف نکت الهمیان و وفیات مرگ او را در ‏‏??? ه.ق. نوشته‌است»[??]‏
‏«در این باب نیز بین مورخان اختلاف نظر است، مثلا قفطی و ابن‌صاعد ‏اندلسی و ابوالفرج ملطی در مختصر الدول و جرجی زیدان در کتاب تاریخ ‏آداب اللغة العربیة وفات رازی را سال ??? هجری ذکر کرده‌اند. ابن ابی ‏اصبعیه از قول ابوالخیر حسن بن سوار بن بابا (که تقریبا هم‌زمان با رازی ‏بوده‌است) وفات رازی را سال ??? و اندی و یا ??? و کسری و به اعتبار ‏دیگر ??? آورده‌است.» [??]‏
استادها و شاگردان
درباره استادها و پیش‌کسوت‌های رازی میان کارشناسان و تاریخ‌نویسان ‏اتفاق نظر وجود ندارد. گروهی او را شاگرد علی بن ربن طبری و ابو زید ‏بلخی می‌دانند اما عده‌یی دیگر بنا بر شواهد و دلایلی این موضوع را رد ‏می‌کنند. ناصرخسرو در زادالمسافرین صفحه? ?? از شخصی به‌نام ‏ایرانشهری بعنوان «استاد و مقدم» محمد زکریا نام می‌برد اما هیچ نشانی ‏از این شخص به‌دست نیامده‌است. این نام‌ها به عنوان شاگردان رازی یاد ‏شده‌است: یحیی بن عدی، ابوالقاسم مقانعی، ابن قارن رازی، ابو غانم ‏طبیب، یوسف بن یعقوب، و محمد بن یونس.‏
اخلاق و صفات رازی
رازی مردی خوش‌خو و در تحصیل کوشا بود. وی به بیماران توجه خاصی ‏داشت و تا زمان تشخیص بیماری دست از آن‌ها برنمی‌داشت. نسبت به ‏فقرا و بینوایان بسیار رئوف بوده‌است. رازی برخلاف بسیاری از پزشکان که ‏بیشتر مایل به درمان پادشاهان و امراء و بزرگان بودند، با مردم عادی ‏بیشتر سروکار داشته‌است. ‏
ابن‌الندیم در کتاب الفهرس خود می‌گوید: وی مردی کریم و نیکوکار بود و ‏نسبت به مردم خیرخواه و با فقرا و بزرگان با حسن رافت بود و کوشش ‏بسیار در تحصیل علم و کسب معرفت می‌کرد[??]. رازی در کتابی به نام ‏صفات بیمارستان چنین نگاشته‌است که هر کس لایق طبابت نیست و ‏عقیده داشته که طبیب باید دارای صفاتی باشد که بتواند نام طبیب بر خود ‏گذارد. وی نخستین پزشکی است که درباره جاهل عالم‌نما ذهن عامه را ‏متوجه ساخته‌است، او با افراد کم‌سواد که خود را طبیب می‌نامیدند و ‏اطرافیان بیمار که در طبابت دخالت می‌کردند به شدت مخالفت کرده بود و ‏به همین سبب مخالفانی داشت.‏
پزشکی
رازی طبیبی حاذق و پزشکی عالی‌قدر بود که در زمان خود شهرت ‏به‌سزایی داشته‌است. رازی از پزشکانی است که بعضی از عقاید وی در ‏درمان طب امروزی نیز مورد قبول است، مخصوصا در درمان بیماران با ‏مایعات و غذا. کتاب‌ها و رسالات رازی مدت‌ها مورد استفاده طالبان علم ‏طب بوده‌است. ابن‌سینا رازی را در طب بسیار عالی‌مقام می‌داند و ‏می‌توان گفت برای تالیف قانون از حاوی رازی استفاده فراوان کرده‌است.‏
آبله و سرخک
رازی اولین کسی است که تشخیص تفکیکی بین آبله و سرخک را بیان ‏داشته‌است. وی در کتاب آبله و سرخک خود به علت بروز آبله پرداخته و ‏سبب انتقال آن را عامل مخمر از راه خون دانسته‌است و ضمن معرفی آبله ‏و سرخک به‌عنوان بیماری‌های حاد، نشانه‌هایی از بی‌خطر یا کشنده بودن ‏آن‌ها را بیان می‌دارد و برای مراقبت از بیمار مبتلا به این بیماری‌ها ‏روش‌هایی را توصیه می‌کند از جمله به عنوان اولین طبیب استفاده از پنبه ‏را در طب آورده و به منظور زخم نشدن بدن بیماران آبله‌ای از آن بهره ‏می‌برده و در مراقبت از چشم‌ها و پلک و گلو و بینی این بیماران توصیه ‏فراوان کرده‌است. در کتاب آبله و سرخک رازی در مورد آبله و سرخک چه ‏قبل از ظهور بیماری و چه بعد از آن و جلوگیری از عوارض بیماری به ‏اندام‌های بدن تدابیری آورده شده‌است.‏
تشریح
در دوران رازی تشریح جسد انسان رواج نداشت و این کار را ناپسند و ‏خلاف آموزه‌های دینی می‌دانستند و عموما به تشریح میمون می‌پرداختند. ‏رازی در کتاب‌های خود از جمله کتاب الکناش المنصوری از تشریح ‏استخوان‌های و عضلات ، مغز، چشم، گوش، ریه، قلب، معده و کیسه ‏صفرا و.. سخن گفته‌است و طرز قرار گرفتن ستون فقرات و سوراخ‌ها و ‏زائده‌های آن و نخاع شوکی را به خوبی شرح داده‌است. رازی اولین ‏پزشکی است که بعضی از شعبات اعصاب را در سر و گردن شناخته و ‏راجع به آن‌ها توضیحاتی داده‌است.‏
درمان بیماری‌های داخلی
درمان رازی مبنی بر سادگی بوده‌است. رازی اسراف در دارو را بسیار مضر ‏می‌داند، وی معتقد بوده‌است تا ممکن است مداوا با غذا و در غیر ‏این‌صورت با داروی منفرد و ساده و گرنه با داروی مرکب به عمل آید. رازی ‏می‌گوید: «هر گاه طبیب موفق شود بیماری‌ها را با غذا درمان کند، به ‏سعادت رسیده‌است»[??] وی بسیاری از داروها را روی حیوانات امتحان ‏نموده و اثرات آن‌ها را درک کرده و در موارد استعمال دانسته آن‌ها را درباره ‏انسان به‌کار می‌برد.‏
جراحی
گرچه رازی به عنوان پزشک مشهور است اما بعضی از مورخان او را به نام ‏جراح می‌شناسند. از مطالعه آثار وی چنین برمی‌آید که در جراحی ‏صاحب‌نظر بوده‌است. وی درباره «سنگ کلیه‌ها و مثانه» کتابی نگاشته و ‏درآن تاکید کرده‌است در صورتی که درمان سنگ مثانه با راه‌های طبی ‏مقدور نباشد، باید به عمل جراحی پرداخت و در این کتاب از اسبابی که با ‏آن عمل سنگ مثانه را انجام می‌داده، نام می‌برد. رازی اولین طبیبی است ‏که در عالم طب از سل مفصلی انگشتان صحبت کرده‌است. در ‏شکسته‌بندی و درفتگی‌ها قدم‌هایی برداشته و آثاری از خود به جا ‏گذاشته‌است.‏
تغذیه
رازی کتابی درباره تغذیه دارد به نام «منافع‌الاغذیه و مضارها» که یک دوره ‏کامل بهداشت غذایی است. و در آن از خواص گندم و سایر بقول و خواص ‏و ضرر های انواع آب‌ها و شراب‌ها و مشروبات غیر الکلی و گوشت‌های تازه ‏و خشک و ماهی‌ها و… سخن گفته‌است و فصلی در باب علل و جهات ‏اشتها و هضم غذا و ورزش و غذاهای گوارا و پرهیز های غذایی و ‏مسمومیت‌ها دارد.‏
شیمی و داروسازی
رازی تحصیل شیمی را قبل از پزشکی شروع کرده‌است و در آن آثاری ‏چشم‌گیر از خود برجا گذاشته‌است. وی پایه‌گذار شیمی‌ نوین است. ‏هرچند کیمیاگری را باور دارد. در کتاب «سرالاسرار» او می‌خوانیم که مواد ‏را به دو دسته فلز و شبه فلز(به گفته او جسد و روح) تقسیم می‌کند و اگر ‏در این زمینه اشتباهاتی‌می‌کند، چندان گریزی از آن ندارد. برای نمونه جیوه ‏را شبه فلز می‌خواند در صورتی که فلز بودن جیوه اکنون آشکار است. در ‏شیمی کشفیات بسیار دارد.‏
• رازی کاشف جوهر گوگرد و الکل است. ‏
• از تاثیر آب‌آهک بر نوشدارو (کلرید آمونیوم)، اسید کلریدریک بدست ‏آورد. ‏
• از تاثیر محیط قلیایی بر کانه پیلیت، اسید سولفوریک فراهم کرد و با ‏داشتن اسید سولفوریک بدست آوردن دیگر اسیدها آسان بود ‏ • با اثر دادن سرکه با مس استات مس یا زنگار تهیه کرد که با آن‌ها را ‏زخم را شستشو می‌دادند ‏
• از سوزاندن زرنیخ، اکسید آرسنیک یا مرگ موش فراهم کرد ‏
• برای نخستین بار از نارنج اسید سیتریک تهیه کرد. ‏
او نخستین پزشکی است که داروهای سمی‌ آلکالوئید ساخت و از آن‌ها ‏برای درمان بیمارانش بهره گرفت.‏
فلسفه
رازی از تفکرات فلسفی رایج عصر خود که فلسفه ارسطویی‌- افلاطونی ‏بود، پیروی نمی‌کرد و عقاید خاص خود را داشت که در نتیجه مورد بدگویی ‏اهل فلسفه هم‌عصر و پس از خود قرار گرفت.هم‌چنین عقایدی که درباره ‏ادیان ابراز داشت سبب شد موجب تکفیر اهل مذهب واقع شود و از این‌رو ‏بیشتر آثار وی در این زمینه از بین رفته‌است. رازی را می‌توان برجسته‌ترین ‏چهره خردگرایی و تجربه‌گرایی در فرهنگ ایرانی‌ و اسلامی‌ نامید. وی در ‏فلسفه به سقراط و افلاطون متمایل بود و تاثیراتی از افکار هندی و مانوی ‏در فلسفه وی به چشم می‌خورد. با این وجود هرگز تسلیم افکار مشاهیر ‏نمی‌شد بلکه اطلاعاتی را که از پیشینیان بدست آورده بود مورد مشاهده ‏و تجربه قرار می‌داد و سپس نظر و قضاوت خود را بیان می‌دارد و این را حق ‏خود می‌داند که نظرات دیگران را تغییر دهد و یا تکمیل کند. از آراء رازی ‏اطلاع دقیقی در دست نیست جز در مواردی که در نوشته‌های مخالفان ‏آمده‌است. در نظر رازی جهان جایگاه شر و رنج است اما تنها راه نجات، ‏عقل و فلسفه‌است و روان‌ها از تیرگی این عالم پاک نمی‌شود و نفس‌ها از ‏این رنج رها نمی‌شوند مگر از طریق فلسفه… در فلسفه اخلاق رازی ‏مساله لذت و رنج اهمیت زیادی دارد. از دید وی لذت امری وجودی نیست، ‏یعنی راحتی از رنج است و رنج یعنی خروج از حالت طبیعی به‌وسیله امری ‏اثرگذار و اگر امری ضد آن تاثیر کند و سبب خلاص شدن از رنج و بازگشت ‏به حالت طبیعی شود، ایجاد لذت می‌کند. رازی فلسفه را چنین‌ تعریف ‏می‌کند که چون «فلسفه تشبه به خداوند عز و جل است به قدر طاقت ‏انسانی» و چون آفریدگار بزرگ در نهایت علم و عدل و رحمت است پس ‏نزدیکترین کسان به خالق، دانا ترین و عادل‌ترین و رحیم‌ترین ایشان است. ‏رازی با وجود آن‌که به خدا و ما وراء الطبیعه اعتقاد داشت، نبوت و وحی را ‏نفی می‌کرد و ضرورت آن را نمی‌پذیرفت و در دو کتاب «فی‌النبوات‌» و «فی ‏حیل المتنبین» به نفی نبوت پرداخته‌است. [??] «از تعلیمات او این بود که ‏همه آدمیان سهمی ا ز خرد دارند که بتوانند نظرهای صحیح درباره مطالب ‏عملی و نظری به‌دست آورند، آدمیان برای هدایت شدن به رهبران دینی ‏نیاز ندارند، در حقیقت دین زیان‌آورد است و مسبب کینه و جنگ. نسبت به ‏همه مقامات همه سرزمین‌ها شک داشت.» [??] این تفکرات رازی موجب ‏خشم علمای اسلامی بر علیه او شد و او را ملحد ونادان و غافل خواندند و ‏آثار او را رد کردند.‏
آثار رازی
در مورد آثار رازی در لغت‌نامه? دهخدا آمده‌است:‏
‏«ابن‌الندیم در کتاب «الفهرست» خود تعداد آثار رازی را یک‌صد و شصت و ‏هفت ‏
و ابوریحان بیرونی‌ در کتاب «فهرست کتب رازی» یک‌صد و هشتاد و چهار ‏دانسته‌اند. ‏
‏«کتاب‌های رازی برحسب فهرست بیرونی بدین ترتیب تقسیم موضوعی ‏می‌شود:‏
‏ ?? کتاب در طب،‏
‏ ?? کتاب در طبیعیات،
‏ ? کتاب در منطق،‏
‏ ?? کتاب در ریاضیات و نجوم،‏
‏ ? کتاب در تفسیر و تلخیص و اختصار کتب فلسفی یا طبی دیگران،‏
‏?? کتاب در علوم فلسفی و تخمینی،‏
‏ ? کتاب در در مافوق الطبیعه،‏
‏ ?? کتاب در الهیات، ?? کتاب در کیمیا،‏
‏ ? کتاب در کفریات،‏
‏ ?? کتاب در فنون مختلف که جمعا بالغ بر یکصد و هشتاد و چهار مجلد ‏می‌شود.‏
و ابن اصیبعه در عیون الانباء فی طبقات الاطباء دوصد و سی و هشت کتاب ‏از رازی برمی‌شمارد. [??]‏
محمود نجم‌آبادی استاد دانشگاه تهران کتابی به عنوان: مولفات و مصنفات ‏ابوبکر محمد بن زکریای رازی نوشته است. که در سال ????هـ ش ‏بوسیله انتشارات دانشگاه تهران چاپ شده است در این کتاب ‏فهرست‌های ارائه شده توسط ابن الندیم و ابوریحان بیرونی و قفطی و ابن ‏اصیبعه با یک‌دیگر تطبیق داده شده‌است و در مجموع دویست و هفتاد و ‏یک کتاب و رساله و مقاله فهرست شده‌است.‏
• فهرست آثار محمد زکریای رازی ‏
• آثار اصلی محمد زکریای رازی
پزشکی:‏
‏ الحاوی ‏
‏• الکناش المنصوری ‏
‏• المرشد
‏• المعادی ‏
‏• من لایحضره الطبیب ‏
‏• القراباذین الکبیر
‏• القراباذین الصغیر
‏• کتاب الجدری و الحصبه
‏• القولنج ‏
‏• اوجاع المفاصل ‏
‏• دفع مضار الاغذیه ‏
‏• الابدال ‏
‏• کلام الفروق بین الامراض ‏
‏• برء الساء ‏
‏• فی الفصد ‏
کیمیا: المدخل التعلیمی ‏
دیگر آثار: سمع الکیان
گفتار هایی از رازی
• ‏«اگر همه می‌توانستند از استعدادهای خود درست بهره بگیرند، دنیا ‏همان بهشت موعود می‌شد که همه می‌خواهند ‏
• ‏«تجربه بهتر از علم طب است.» ‏
پانویس
‏1.‏ ‏? علی‌اکبر دهخدا، صفحة‌??? ‏
‏2.‏ ‏? محمود نجم‌آبادی، صفحه ? ‏
‏3.‏ ‏? احمد بی‌رشک، صفحه ??? ‏
‏4.‏ ‏? علی‌اکبر دهخدا، صفحة‌??? ‏
‏5.‏ ‏? ایزاک آسیموف، صفحه? ??? ‏
‏6.‏ ‏? ‏M. N. Bouillet, Paris ‎‏???? ‏
‏7.‏ ‏? ‏Grand Larousse, Paris, ‎‏????. ‏
‏8.‏ ‏? محمود نجم‌آبادی، صفحه ? ‏
‏9.‏ ‏? محمد معین، ??? ‏
‏10.‏ ‏? علی‌اکبر دهخدا، صفحة‌??? ‏
‏11.‏ ‏? محمود نجم‌آبادی، صفحه ?? ‏
‏12.‏ ‏? محمود نجم‌آبادی، صفحه ?? ‏
‏13.‏ ‏? محمود نجم‌آبادی، صفحه ??? ‏
‏14.‏ ‏? وب‌گاه فلاسفه، کیاوش ماسالی ‏
‏15.‏ ‏? احمد بی‌رشک، صفحة ??? ‏
‏16.‏ ‏? علی‌اکبر دهخدا، صفحة‌??? ‏
منابع
• نجم‌آبادی، محمود. محمد زکریای رازی. تهران: انتشارات دانشگاه ‏رازی، ????شاهنشاهی. ‏
• آیزاک آسیموف. دایرة‌المعارف دانشمندان علم و صنعت، جلد ‏اول. ترجمه? محمود مصاحب. چاپ دوم، شرکت انتشارات علمی و ‏فرهنگی، ????، ???. ‏
• دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامه دهخدا، جلد?? شماره مسلسل ???. زیر ‏نظر دکتر محمد معین. تهران: دانشگاه تهران، سازمان ‏لغت‌نامه، ????، ???. ‏
• خلاصه زندگی‌نامه علمی دانشمندان. ترجمه? بی رشک، بهروز و ‏دیگران. زیر نظر احمد بی رشک. تهران: شرکت انتشارات علمی و ‏فرهنگی، بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی، ????، ?-??-????-???، ‏???. ‏
• وب‌گاه فلاسفه، کیاوش ماسالی، بازبینی شده در تاریخ ? اسفند ‏‏???? ‏
• معین، محمد. فرهنگ‌نامه فارسی جلد پنجم. چاپ ‏نهم، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر، ????، ?-????-??-‏‏???، ‏???. ‏